Từ máy đánh chữ đến máy vi tính

Ba mình là giáo viên một trường tiểu học. Một hôm ba đem về nhà chiếc máy đánh chữ để soạn tài liệu, nhìn ba gõ tanh tách mà mê. Chỉ đơn giản bằng cách dấu câu, dấu ngoặc mà ba thiết kế ký tự hoa đầu câu (dropcap) rất là ấn tượng.

Rồi ba hướng dẫn mình dùng. Muốn bấm chữ in thì nhấn giữ Shift, chữ thường thì thả ra. Bởi kết cấu cơ học của máy chữ là một hàng thanh kim loại xếp theo hình bán nguyệt dạng ngang như chữ U, ở đầu mút mỗi thanh có khắc hai chữ ngược cách nhau vài milimet theo chiều thẳng đứng, chữ trên là chữ thường, dưới là chữ in, tương tự đối với hàng phím số và các kí tự đặc biệt, các dấu câu. Mỗi nút trên bàn phím tương ứng với một thanh kim loại bật lên in chữ vào mặt giấy. Sát phía trước mặt giấy là dải mực giăng ngang, cuộn mực bên này nhả ra, cuộc bên kia thu lại tương tự như băng từ. Nguyên lý in chữ tương tự như ta sử dụng giấy than để sao chép tài liệu viết tay vậy. Bấm giữ Shift thì toàn bộ các thanh kim loại hạ xuống để in vào giấy đúng vị trí chữ in, thả Shift thì lò xo trả về vị trí cũ, đúng vị trí chữ thường. Hình ảnh các thanh kim loại lần lượt bật lên đánh tách một cái rồi hạ xuống như con thoi rất vui mắt, âm thanh tanh tách cũng rất vui tai.

Mình ngồi với hai ngón trỏ "mổ cò" từng chữ, từng chữ soạn mấy bài thơ trẻ con trong tập thơ của Phạm Hổ mà thấy thú vị hơn cả mấy trò chơi thường ngày:

Ngựa cha đi móng sắt…

Lúc cuộn tải giấy đã chạy hết sang trái, văn bản đã đến lề giấy bên phải thì dùng tay kéo nhẹ một cái cần đẩy cuộn giấy về lại bên phải nghe rẹt rẹt, xuống dòng thì xoay một cái núm tròn bên phải theo chiều kim đồng hồ, điều chỉnh cuộn tải giấy lăn lên trên nghe rồn rột, kết hợp hai thao tác đó để điều chỉnh giấy đúng với vị trí muốn gõ. Rồi cứ lặp lại như thế:

...Bật lửa đá dưới chân
Ngựa con thấy kêu ầm
Bố ơi chân bố cháy

Mô tả suông có hơi khó hình dung đối với những ai chưa có dịp thấy máy chữ thực tế nhỉ.

Mình dùng cái máy đánh chữ đó mà chúng bạn, và cả các thế hệ học trò lớn hơn mình nữa, đứng ngoài cửa đã thấy bọn họ "lác mắt" ra rồi. Lâu lâu chờ ba đem máy về nhà mà lật hết thơ này văn nọ chép chơi đến hết cả cuộn mực.

Thời gian trôi đi, mình đã lớn thêm một chút, nhưng vẫn là học sinh tiểu học. Những năm đầu của thế kỉ 21, cũng như bao người ở cái xã nhỏ bé chốn làng quê thì máy vi tính là cái gì đó rất lạ lẫm xa xỉ. Một hôm ba "lôi" mình lên thư viện trường, chỉ cho mình dàn máy tính. Ba cho biết gốc gác của nó là từ phòng giáo dục dưới thị trấn cấp cho trường.

Cái màn hình CRT to cục mịch nhưng nhỏ hơn cái tivi yên vị trên thùng máy dạng nằm ngang gồm một số thành phần khác như ổ đĩa mềm, ko có ổ CD. Thời điểm đó màn hình cần xài kính lọc (glass filter) treo chắn phía trước để đỡ hại mắt. Con chuột to bự chảng có in thương hiệu Microsoft chạy bằng bi lăn (trackball), ko có con lăn (roller) cuộn trang, cũng không phải chuột quang như bây giờ. Mình vừa cầm con chuột vừa tự nhủ phần này là thân, còn dây nối là đuôi, giống con chuột nhắt ở nhà thì kêu con chuột cũng không có gì sai. Tất tần tật đều màu trắng ngả vàng theo thời gian. Dĩ nhiên tên các thành phần bộ phận đó là do ba giảng giải cho.

Từ đó, hai cha con ngày ngày lên thư viện trường học hỏi công nghệ. Ba mượn tập giáo trình tin học A của người quen đem photo, ba đọc trước rồi hướng dẫn lại. Mới đầu chỉ dẫn những cái cơ bản như mở nguồn màn hình, khởi động và tắt máy, dùng chuột trái chuột phải, các phím chức năng trên bàn phím. Tới đây mình chợt nhớ cái máy đánh chữ gắn liền với những bài thơ câu văn ngày nào. Lúc mở máy lên xuất hiện màn hình boot hình núi Rushmore có tượng 4 vị tổng thống Mỹ, ko hiểu sao bị đen hết nửa dưới, may thay vào Windows rồi thì hiển thị bình thường. Hình như hồi đó máy cài Windows 2000 thì phải.

Thanh Taskbar và cửa sổ duyệt file Windows Explorer màu trắng xám đơn điệu kiểu classic chứ ko trau chuốt mềm mại và xanh rì như Windows XP. Các khái niệm đó mãi sau này đến thời Win XP thì mình mới biết. Ba giải thích file là tệp tài liệu, folder là thư mục để chứa các file cho dễ quản lý. Sau đó ba hướng dẫn mình mở My Computer và các chương trình qua biểu tượng shortcut bên ngoài desktop hoặc trong Start menu, bằng nhiều cách như double-click chuột trái, right-click chọn Open, hoặc đơn giản bằng phím Enter. Cách tạo file, thư mục, đặt tên, đổi tên, lưu, xoá, và phục hồi "chúng nó" từ thùng rác Recycle bin.

Sau khi rê chuột thuần thục thì vẽ bằng phần mềm MS Paint, chơi game xếp bài Solitaire, rồi tới trình soạn thảo văn bản MS Word, lúc ấy vẫn còn là Word 2000. Chính phần mềm Word này mới là phần phức tạp nhất đối với đứa bé nhà quê ăn chưa no, lo chưa tới. Phải học thuộc kiểu gõ tiếng Việt, ba giảng giải hai kiểu Telex và VNI thì ko nhất thiết phải thuộc cả hai, thấy cái nào tiện với mình thì dùng. Rồi cách chỉnh kiểu gõ trong bộ gõ Vietkey 2000, chọn font và bảng mã tương ứng thế nào để gõ được tiếng việt. Chuyển chữ in chữ thường chỉ đơn giản bằng phím Capslock, không cần phải giữ Shift nặng nề như trên máy đánh chữ. Di chuyển con nháy văn bản bằng chuột hoặc các phím mũi tên, tiện lợi hơn máy đánh chữ nhiều. Máy vi tính có khác. Rồi cách chèn hình ảnh, bảng, thêm/xoá hàng cột, kí tự đặc biệt, công thức toán học trong mục Insert; định dạng văn bản chữ to, nhỏ, đậm, nghiêng, gạch chân, thay đổi font chữ, tạo chữ lớn đầu câu với dropcap, chia cột như tờ báo thì là Format, …. hằng hà sa số các thứ ba đề truyền đạt lại.

Chính những lúc đó như mở ra trước mắt mình một cửa sổ theo đúng nghĩa đen của từ Windows, cửa sổ người dùng, nơi mình có thể tương tác với nó, khác hẳn với cái tivi. Mỗi ngày đối với mình đều mới mẻ cả. Và đúng chất đồ cũ thì một hôm nghe ba nói nó đã "đột tử".

Bẵng đi một thời gian, mình đã lên lớp 7. Chương trình học thời đó vẫn chưa có môn tin học, người ta mở lớp tin học A và cha con mình đăng kí học. Nhà vẫn chưa có máy tính. Lúc này đã sang Win XP, Office 2003. Khoá học gồm MS-Dos, soạn thảo văn bản MS Word và bảng tính MS Excel. Học toàn lý thuyết suông mà ko có máy tính thực hành, thấy học trò mơ màng ngáp ngắn ngáp dài thầy mới xuống thị trấn yêu cầu trung tâm dạy nghề cho mượn một cái thùng máy, còn màn hình thì dùng bộ chuyển cắm vào tivi CRT 21 inch để trước lớp làm công cụ giảng bài. Không có máy riêng cho từng người. Đến lớp mới đỡ chán hơn.

Cuối khoá thì trung tâm mới chở lên nhiều máy cho học viên thực hành trước khi thi. Phần Word thi thực hành, cho đề trang văn bản in sẵn, chữ wordart, hình ảnh, bảng biểu,… yêu cầu soạn và định dạng càng giống càng tốt. Hai phần còn lại thi lý thuyết chép giấy. Kết quả mình được 9 điểm Word, còn thì người trượt MS-Dos người rớt MS Excel, bản thân mình thiếu điểm phần Dos. Cha con phải dậy sớm lúc mặt trời chưa ló dạng, sương mù dày đặc lạnh băng, đi xe máy gần 60 km vào tận thị xã thi lại. Mình đã học và lấy bằng tin học A như thế.

Một năm sau mình đã lên lớp 8. Cô bạn nhà bên có máy tính trước vẫn hay rủ mình sang chơi ké. Thời điểm đó đã sang CPU dạng đứng. Trong thâm tâm, mong muốn nhà mình có một cái máy tính lại trỗi dậy. Một hôm đang học thì đột nhiên ba chở về thùng CPU bảo là mới mua, sau đó là trọn bộ màn hình, phím chuột, cả bộ loa 2.1, máy in, webcam luôn.

Lúc đó khỏi phải nói mình mừng đến thế nào. Dàn PC đó còn chạy dòng CPU Celeron socket 478 mặc dù thời gian đó đã đến đời lõi kép, lõi tứ, ổ cứng chỉ 40GB, RAM đời đầu DDR dung lượng vẻn vẹn 256MB. Rồi người ta đến lắp ráp, cài đặt, mình chỉ nhìn chứ chả biết gì ngoài chuyện dùng máy.

Một thời gian sau mới đến khái niệm Internet - mạng quay số dial-up. Cả xã chỉ có duy nhất mỗi phòng máy tại bưu điện. Mình với thằng bạn thân hễ rảnh rỗi là rủ nhau đến bưu điện. Một lần nữa cảm giác rạo rực như ngày xưa mới tiếp xúc với máy tính. Lần này với mình lại mở ra cánh cửa mới, đến với thế giới Internet chứ ko còn gò bó trong chiếc máy tính cá nhân. Học hỏi cách vào web bằng trình duyệt Internet Explorer 6 với đường mạng dial-up tốc độ vỏn vẹn 56kbps tải lâu không tả nổi. Yahoo đang thời hoàng kim, lần đầu tiên đăng kí tài khoản, vào Yahoo Messenger tìm bạn chat, nói chuyện tầm phào quá xá là vui.

Một hôm ông thầy tin học năm nào đem cho cái modem dial-up và lắp ráp cài đặt giúp, nối vào dây line điện thoại, chỉ cách bấm Dial quay số vnn1269 nghe tít tít te te vào mạng .Thế là ngoại trừ phòng máy ở bưu điện ra thì mỗi nhà mình với nhà thằng bạn có mạng. Add nick mấy đứa bạn, ngồi chat Yahoo mà chúng nó hỏi "mày ở đâu mà chat được hay vậy". Là một trong những nhà đầu tiên trong xã có mạng dial-up quả đáng phổng mũi tự hào. Mãi đến cuối tháng bị ba mắng cho với hoá đơn điện thoại ngất ngưởng, chỉ rải rác đôi ba số điện thoại, còn lại dài ngoằng toàn đầu số vnn1269. Mẹ bênh: "Ông cũng xài nhiều chứ đâu phải mỗi nó".

Khoảng năm sau nữa, hỏng đến modem thứ hai thì mạng ADSL thuê bao 30.000 đồng/tháng về xã, cũng tính tiền theo lưu lượng nhưng rẻ hơn và nhanh hơn dial-up ngày nào. Đi đăng ký mà ông chú nhân viên bưu điện tới cài đặt mới thấy máy không có card mạng Lan - ngày đó mình cũng chưa phân biệt được modem dial-up với card Lan khác nhau thế nào. Ông chú cho đĩa vào máy cài, cài đặt modem ADSL TD-8817 tặng kèm dùng mạng qua cổng USB.

Hoá đơn điện thoại dễ chịu hơn hơn nhưng vẫn cao. Dùng được một thời gian mình thuyết phục được ba đăng ký lên 80.000 đồng/tháng thuê trọn gói không tính lưu lượng. Từ đó mới tha hồ lướt web và tải đủ thứ. Học hỏi ghi đĩa CD, tải phần mềm, cài đặt từ cái đơn giản như bộ gõ Vietkey 2007, rồi đến bộ Microsoft Office, các trình đa phương tiện, code giải mã âm thanh/video, trình điều khiển thiết bị (driver)….cài đặt được rồi đến gỡ bỏ. Tìm hiểu dọn rác, chống phân mảnh ổ cứng, tối ưu hoá máy tính, phần mềm tăng tốc download, điều khiển máy tính từ xa, rồi đến cài đặt cả hệ điều hành Windows XP.

Từ đó mỗi khi máy lỗi là tự cài không phải nhờ vả thợ thầy nữa. Cài hoài đến nỗi đến giờ mình vẫn thuộc làu dòng key bản quyền win "lậu" loằng ngoằng ko quy luật: JD3T2-QH36R-X7W2W-7R3XT-DVRPQ. Tiếc là không biết đến phần mềm Norton Ghost sớm hơn, tốn công cài Win từ đầu, nhập key hoài đến thuộc làu mới biết dùng Ghost sao lưu khôi phục nhanh.

Cài đặt sửa chữa phần mềm chán chê rồi thì tò mò tới phần cứng. Trước đó RAM lỏng vẫn tháo nắp thùng máy ra lau RAM lắp lại, nhưng bản tính tò mò vẫn muốn tháo toàn bộ ra xem sao. Bụi bặm tơ nhện từng lớp nên sẵn đó lau chùi luôn. Nghĩ gì làm nấy. Chờ ba mẹ đi vắng rồi thì mình lôi CPU tháo lắp. Tháo rời mainboard, ram, ổ cứng, nguồn, ổ CD, ổ mềm, bộ tản nhiệt CPU… Thời điểm đó vẫn đang xài ổ cứng ATA cáp nối IDE, ko phải chuẩn SATA như bây giờ, cùng loại kết nối IDE đối với ổ CD và ổ đĩa mềm, ổ USB đang nhen nhóm xuất hiện, vừa nhỏ gọn, tốc độ sao chép nhanh với dung lượng lớn, đĩa mềm 8 MB cũng dần bị khai tử.

Mình lần lượt tháo, thổi thổi lau lau, lót giấy bày khắp nền nhà. Chưa rành rọt, chưa nhớ nên quấn giấy chi chú từng cọng cable nào phải nối chỗ nào. Loay hoay ghi chú lau chùi một hồi, sạch sẽ bóng loáng xong đến lúc lắp lại…máy không chạy được. Đúng lúc ba về, cũng vì cái PC lại nghe mắng xối xả tập hai. Mẹ lại bênh: "Nó cũng muốn tốt chớ có muốn phá hoại đâu". Xong mình mở nắp máy sửa jack, cable, hồi hộp bật nguồn, máy chạy. Kể từ dạo ấy lâu lâu lại tự tin tháo ra lau chùi rồi ráp lại trơn tru mà ko cần đánh dấu ghi chú gì gì nữa.

Mãi cho đến hôm nay, mình đã trải qua hai đời laptop, tốt nghiệp CNTT. Còn dàn PC đó đã trải qua bao nhiêu lần cài Windows, bao nhiêu ổ cứng hỏng, qua hai lần sét đánh. Giờ đây nó đã yên vị trên gác xép nhưng ký ức về nó chưa bao giờ phai nhạt. Bởi nhờ nó mình mới thành thục máy tính như bây giờ.

Truong Doan